Xin chào các anh chị em Đồng Điệu,Mình tên là Lê Duy Kiên aka. Kiên Sinh, tốt nghiệp Cử nhân ngành CNSH (hệ Chất lượng cao) thuộc trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHQG TP.HCM).

Hôm nay Kiên lại tiếp tục lên đây chém gió cùng cả nhà, mong những kiến thức này hữu ích cho ae Đồng Điệu.

Trong da liễu, việc sử dụng các hoạt chất chống viêm là nền tảng để kiểm soát vô số bệnh lý, từ viêm da cơ địa, vảy nến đến các phản ứng dị ứng.

Một trong những khuyến cáo y khoa phổ biến nhất khi sử dụng các thuốc chống viêm mạnh, đặc biệt là corticoid, là phải giảm liều từ từ (tapering off) trước khi ngưng hẳn. Điều này làm dấy lên một câu hỏi quan trọng về mặt cơ chế:

Liệu yêu cầu giảm liều này có phải là một quy tắc phổ quát cho mọi chất có khả năng dập tắt phản ứng viêm, hay nó là một hệ quả đặc thù của một cơ chế phân tử cụ thể?

Các Đồng Điệu hãy cùng Kiên phân tích sâu hơn về cơ sở sinh học phân tử của hiện tượng lệ thuộc thuốc và sự cần thiết của việc giảm liều, đối chiếu hai nhóm hoạt chất tiêu biểu: corticoid kinh điển và nhóm các physalin (hoạt chất chính trong Physavie), một chất giảm viêm thế hệ mới.

Qua đó, ta sẽ làm rõ tại sao một số chất bắt buộc phải giảm liều, trong khi những chất khác lại có thể ngưng sử dụng một cách an toàn hơn, đặc biệt trong ứng dụng tại chỗ trên da.

1. Cơ sở phân tử của việc giảm liều: Sự ức chế trục HPA

Yêu cầu "tapering off" không bắt nguồn từ bản thân tác dụng chống viêm, mà từ một hiện tượng được gọi là sự lệ thuộc sinh lý (physiological dependence).

Cơ sở phân tử của hiện tượng này nằm ở sự tương tác của thuốc với một hệ thống nội tiết tinh vi của cơ thể: trục vùng dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận (hypothalamic - pituitary - adrenal axis - HPA).

Cơ thể chúng ta tự sản xuất một loại glucocorticoid nội sinh là cortisol để điều hòa miễn dịch và chuyển hóa. Quá trình này được kiểm soát bởi một vòng điều hòa âm tính (negative feedback loop):

  1. Vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết ra hormone CRH.
  2. CRH kích thích tuyến yên (pituitary gland) tiết ra hormone ACTH.
  3. ACTH kích thích tuyến thượng thận (adrenal gland) sản xuất và giải phóng cortisol.
  4. Khi nồng độ cortisol trong máu tăng lên, nó sẽ tác động ngược lại, ức chế vùng dưới đồi và tuyến yên, làm giảm sản xuất CRH và ACTH, từ đó giữ cho nồng độ cortisol ổn định.

Khi một bệnh nhân sử dụng corticoid ngoại sinh (thuốc) ở liều dược lý (cao hơn liều sinh lý) và kéo dài, lượng corticoid cao trong máu sẽ "đánh lừa" cơ thể.

Chúng bắt chước và khuếch đại tín hiệu phản hồi âm một cách mạnh mẽ, làm ức chế hoàn toàn trục HPA. Tuyến thượng thận trở nên "lười biếng", teo lại và ngừng sản xuất cortisol nội sinh.

Nếu bệnh nhân đột ngột ngưng thuốc, cơ thể sẽ rơi vào tình trạng thiếu hụt cortisol cấp tính, gây ra hội chứng cai thuốc hay suy thượng thận cấp, với các triệu chứng nguy hiểm như hạ huyết áp, mệt mỏi dữ dội, rối loạn điện giải, có thể đe dọa tính mạng.

→ Do đó, việc giảm liều từ từ là bắt buộc để cho phép trục HPA có thời gian "thức dậy" và phục hồi khả năng sản xuất cortisol tự nhiên.

2. Corticoid: Trường hợp điển hình của sự lệ thuộc sinh lý

Toàn bộ hoạt động sinh học và tác dụng phụ của corticoid đều được trung gian qua một cơ chế phân tử duy nhất: sự gắn kết và hoạt hóa thụ thể glucocorticoid (glucocorticoid receptor - GR).

GR là một thụ thể hạt nhân có mặt ở hầu hết các tế bào trong cơ thể, bao gồm cả các tế bào ở vùng dưới đồi và tuyến yên.Cơ chế của corticoid diễn ra như sau:

  1. Corticoid khuếch tán vào tế bào và gắn vào GR trong bào tương.
  2. Phức hợp corticoid-GR hoạt hóa di chuyển vào nhân tế bào.
  3. Bên trong nhân, phức hợp này điều hòa biểu hiện gen theo hai cách chính:

- Ức chế phiên mã (Transrepression): Ức chế các yếu tố gây viêm như NF-κB và AP-1, đây là cơ chế chống viêm chính.

- Hoạt hóa phiên mã (Transactivation): Gắn trực tiếp vào DNA tại các vùng gọi là yếu tố phản hồi glucocorticoid (GRE) để "bật" các gen khác.

Cơ chế này vừa tạo ra một số protein kháng viêm , nhưng cũng là nguyên nhân chính gây ra các tác dụng phụ chuyển hóa (tăng đường huyết, loãng xương, ức chế sinh collagen gây mỏng da).

Chính vì corticoid tác động trực tiếp lên thụ thể GR, chúng can thiệp vào vòng điều hòa ngược của trục HPA. Sự hiện diện của chúng gây ra tín hiệu ức chế liên tục lên vùng dưới đồi và tuyến yên, dẫn đến tình trạng suy giảm chức năng tuyến thượng thận.

Do đó, bất kỳ liệu pháp corticoid nào, đặc biệt là khi dùng toàn thân hoặc dùng tại chỗ trong thời gian dài, đều có nguy cơ ức chế trục HPA và bắt buộc phải giảm liều khi ngưng.

3. Physalin (giàu trong Physavie) thì khác: Cơ chế phân tử không gây lệ thuộc

Khác biệt một cách cơ bản so với corticoid, physalin (nhóm hoạt chất trong chiết xuất cây Tầm bóp Physalis angulata) tiếp cận phản ứng viêm từ một con đường hoàn toàn khác, độc lập với thụ thể GR.

Đích tác động phân tử chính của physalin là một enzyme nằm trong bào tương có tên là IκB Kinase (IKK), đặc biệt là tiểu đơn vị IKKβ. Đây là enzyme then chốt nằm ở thượng nguồn của con đường tín hiệu NF-κB.

Cơ chế: Physalin sử dụng cấu trúc hóa học độc đáo (vòng α,β-ketone bất bão hoà) để tạo một liên kết cộng hóa trị bền vững với enzyme IKK, một quá trình gọi là alkyl hóa.

Hậu quả: Việc alkyl hóa này làm bất hoạt IKK. Khi IKK bị bất hoạt, nó không thể phosphoryl hóa protein ức chế IκBα. Do đó, IκBα không bị phân giải và tiếp tục "khóa" chặt phức hợp NF-κB ở lại bào tương.

Bằng cách này, physalin đã ngăn chặn toàn bộ dòng thác viêm ngay từ nguồn, trước khi NF−κB kịp di chuyển vào nhân.Sự khác biệt then chốt nằm ở chỗ: Cơ chế này hoàn toàn không liên quan đến thụ thể GR. Nhiều nghiên cứu in vitro đã cung cấp bằng chứng thuyết phục:

  • Tác dụng ức chế cytokine của các physalin, trong đó có physalin E, không bị chặn bởi RU-486 (một chất đối kháng GR), không giống như corticoid điển hình là dexamethasone.
  • Quan trọng nhất, các phân tích dưới kính hiển vi huỳnh quang cho thấy một loại physalin khác là physalin F không hề thúc đẩy sự di chuyển của GR từ bào tương vào nhân , một bước bắt buộc trong cơ chế của corticoid.

Vì physalin không tương tác với GR, nó không thể tham gia vào vòng phản hồi âm của trục HPA. Do đó, nó không ức chế sự sản xuất cortisol nội sinh của tuyến thượng thận.

Đây chính là cơ sở phân tử giải thích tại sao physalin, mặc dù có hiệu quả chống viêm mạnh mẽ, lại không gây ra tình trạng lệ thuộc thuốc hay hội chứng cai thuốc.

4. Đánh giá: Liệu việc ngưng sử dụng physavie có cần giảm liều không?

Dựa trên toàn bộ phân tích về cơ chế phân tử ở trên, câu trả lời là KHÔNG. Việc ngưng sử dụng Physavie giàu physalin không đòi hỏi phải giảm liều từ từ (tapering off) vì những lý do sau:

  • Độc lập với thụ thể glucocorticoid (GR): Cơ chế chống viêm chính của physalin là ức chế trực tiếp enzyme IKK trong bào tương, một quá trình đã được chứng minh là không cần sự tham gia của GR.
  • Không ức chế trục HPA: Vì không tác động lên GR, physalin không gây ra tín hiệu phản hồi âm lên trục vùng dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận. Do đó, cơ thể vẫn duy trì khả năng sản xuất cortisol nội sinh một cách bình thường.
  • Không có cơ sở phân tử cho sự lệ thuộc: Sự vắng mặt của tương tác với GR và sự toàn vẹn của trục HPA có nghĩa là không có nền tảng sinh lý nào cho việc gây ra hội chứng cai thuốc hay suy thượng thận cấp khi ngừng sử dụng physalin đột ngột.

Trong ứng dụng da liễu, điều này mang lại một lợi thế an toàn vượt trội.

Bệnh nhân có thể sử dụng các sản phẩm chứa Physavie để kiểm soát tình trạng viêm da mà không phải lo lắng về nguy cơ lệ thuộc thuốc và các tác dụng phụ toàn thân liên quan đến việc ức chế trục HPA, vốn là một mối quan ngại lớn khi sử dụng corticoid tại chỗ kéo dài, đặc biệt ở trẻ em hoặc trên vùng da mỏng, diện rộng.

Yêu cầu phải giảm liều từ từ không phải là thuộc tính cố hữu của mọi chất chống viêm, mà là một hệ quả trực tiếp của những hoạt chất tác động thông qua thụ thể glucocorticoid và gây ức chế trục HPA.

Corticoid là ví dụ điển hình cho cơ chế này.Ngược lại, các chất giảm viêm thế hệ mới như physalin hoạt động thông qua các cơ chế phân tử chuyên biệt và có chọn lọc hơn, chẳng hạn như ức chế enzyme IKK.

Bằng cách tránh tương tác với thụ thể GR, physalin phá vỡ mối liên kết giữa hiệu quả chống viêm và các tác dụng phụ nguy hiểm như ức chế miễn dịch và lệ thuộc thuốc.

Do đó, việc sử dụng các sản phẩm chứa physalin như Physavie cho phép kiểm soát viêm hiệu quả mà không đi kèm với yêu cầu bắt buộc phải giảm liều, mang lại một hồ sơ an toàn và tiện lợi hơn hẳn trong thực hành da liễu.Hy vọng bài viết của Kiên có ích với mọi người. Hẹn gặp lại cả nhà vào bài viết sau hén.

__________________________

Bài viết thuộc quyền sở hữu của Lê Duy Kiên, Kiên Sinh và group Đồng Điệu (Sống đơn thuần - Đẹp đơn giản). Đề nghị không sao chép dưới mọi hình thức khi chưa có sự đồng ý của tác giả.Bài viết độc lập, không được tài trợ bởi bất cứ nhãn hàng nào.

Chỉ mang tính chất tham khảo. Không thể thay thế các nghiên cứu khoa học chính thống/hay lời khuyên y tế.