Xin chào các anh chị em Đồng Điệu,

Mình tên là Lê Duy Kiên, tốt nghiệp Cử nhân ngành CNSH (hệ Chất lượng cao) thuộc trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHQG TP.HCM). Hôm nay Kiên lại tiếp tục lên đây chém gió cùng cả nhà, mong những kiến thức này hữu ích cho ae Đồng Điệu.

1. Tại sao ngộ độc khí CO lại đáng sợ?

Carbon monoxide (CO) là một mối đe dọa thầm lặng nhưng vô cùng nguy hiểm đối với sức khỏe con người. Đặc tính không màu, không mùi của nó khiến việc phát hiện sự hiện diện của CO trong môi trường trở nên khó khăn, làm tăng nguy cơ ngộ độc không chủ ý. Cơ chế gây độc của khí CO là do:

  • Ái lực cao với hemoglobin: CO có ái lực liên kết với hemoglobin (Hb) trong hồng cầu cao gấp 200-250 lần so với oxy. Khi hít phải, CO nhanh chóng chiếm chỗ của oxy trên Hb, tạo thành carboxyhemoglobin (COHb), làm giảm khả năng vận chuyển oxy của máu.

  • Giảm giải phóng oxy tại mô: CO không chỉ cạnh tranh với oxy để liên kết với Hb mà còn làm thay đổi cấu trúc của Hb, khiến nó khó giải phóng oxy đến các mô hơn, làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu oxy mô.

  • Tổn thương ty thể: CO cũng có thể trực tiếp ức chế hoạt động của cytochrome oxidase, một enzyme quan trọng trong chuỗi hô hấp tế bào tại ty thể. Điều này làm giảm khả năng sản xuất năng lượng của tế bào, đặc biệt là ở các mô có nhu cầu năng lượng cao như não và tim.

Ngộ độc CO cấp tính có thể dẫn đến:

  • Thiếu oxy mô (hypoxia): Tình trạng thiếu oxy cung cấp cho các mô và cơ quan, gây ra tổn thương tế bào và rối loạn chức năng.

  • Tổn thương hệ thần kinh trung ương: Não là cơ quan nhạy cảm nhất với sự thiếu hụt oxy. Ngộ độc CO có thể gây ra các triệu chứng như nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn, lú lẫn, mất ý thức, co giật, và thậm chí tử vong. Ngay cả khi “thoát khỏi cửa tử” vẫn có thể để lại di chứng lâu dài.

  • Tổn thương tim mạch: Tim cũng cần một lượng lớn oxy để hoạt động. Thiếu oxy do ngộ độc CO có thể gây ra đau thắt ngực, rối loạn nhịp tim, suy tim, và nhồi máu cơ tim.

  • Tổn thương các cơ quan khác: Các cơ quan khác như phổi, thận, và gan cũng có thể bị ảnh hưởng bởi tình trạng thiếu oxy do ngộ độc CO.

2. Ảnh hưởng của ngộ độc CO liều thấp lên hệ thần kinh

Ngộ độc khí CO, ngay cả ở liều thấp, có thể gây ra những tác động đáng kể lên hệ thần kinh trung ương, dẫn đến một loạt các triệu chứng thần kinh và tâm lý. Mặc dù các triệu chứng điển hình như đau đầu, chóng mặt, buồn nôn và mệt mỏi thường gặp.

Nhưng một số trường hợp ngộ độc CO liều thấp có thể biểu hiện những rối loạn thần kinh phức tạp hơn, bao gồm suy giảm trí nhớ, mất phương hướng và đặc biệt là ảo giác.

Ngộ độc CO dẫn đến giảm oxy não, ảnh hưởng đến các vùng não liên quan đến nhận thức, trí nhớ và xử lý cảm xúc, đặc biệt là vùng hồi hải mã, hạch hạnh nhân, và thùy thái dương. Thiếu oxy ở những vùng này có thể gây ra những trải nghiệm giác quan bất thường, từ cảm giác sợ hãi đến nhìn thấy những hình ảnh không có thật.

Những hiện tượng này được cho là do sự hoạt động bất thường của các tế bào thần kinh, rối loạn dẫn truyền thần kinh, và stress oxy hóa trong não. Ngộ độc CO còn có thể làm tăng tính nhạy cảm của não bộ với các kích thích từ môi trường, khiến người bệnh dễ bị kích động và trải nghiệm ảo giác.

Một nghiên cứu của Weaver et al. (2000) chỉ ra rằng, ngộ độc CO làm gia tăng các chất dẫn truyền thần kinh kích thích như glutamate, dẫn đến tổn thương thần kinh qua cơ chế độc tính kích thích (excitotoxicity). Điều này có thể gây rối loạn chức năng ở các vùng não liên quan đến nhận thức và cảm xúc, dẫn đến ảo giác hoặc cảm giác như đang gặp hiện tượng siêu nhiên.

Hơn nữa, một số triệu chứng của ngộ độc CO như tê bì, cảm giác lạnh hoặc nóng bất thường có thể bị hiểu sai là do sự hiện diện của các thế lực siêu nhiên.

Ảo giác ma quỷ hoặc cảm giác về sự hiện diện của các thực thể siêu nhiên thường liên quan đến sự kích hoạt quá mức hoặc hoạt động bất thường trong các vùng não chịu trách nhiệm về sự sợ hãi và xử lý cảm xúc. Ngộ độc CO có thể gây ra những trải nghiệm này thông qua việc thay đổi sự cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine, hai chất liên quan mật thiết đến nhận thức và cảm xúc.

Sự thay đổi trong hoạt động của các hệ thống này có thể khiến người bệnh trải qua những cảm giác mạnh mẽ, đôi khi được giải thích là hiện tượng siêu nhiên hoặc ảo giác ma quỷ.

3. Ảo giác siêu nhiên và tác động tâm lý xã hội

Yếu tố văn hóa và niềm tin cá nhân đóng vai trò quan trọng trong cách một người trải nghiệm và giải thích những hiện tượng bất thường do ngộ độc CO. Khi một cá nhân tiếp xúc với khí CO và trải qua những ảo giác hoặc cảm giác kỳ lạ, cách họ hiểu và lý giải những trải nghiệm này thường bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các niềm tin tôn giáo, văn hóa và tâm lý vốn có của họ.

VD: Trong những nền văn hóa nơi có niềm tin phổ biến về sự tồn tại của ma quỷ hoặc thực thể siêu nhiên, những ảo giác do ngộ độc CO có thể được diễn giải như là sự xuất hiện của những thực thể này. Các triệu chứng như cảm giác có ai đó đang hiện diện, nhìn thấy hình ảnh mờ ảo, hoặc nghe thấy âm thanh không có thật có thể củng cố niềm tin vào các hiện tượng siêu nhiên.

Điều này đặc biệt xảy ra trong các hoàn cảnh đã có sẵn những yếu tố tâm lý phù hợp, chẳng hạn như ở những nơi được cho là “bị ám” hoặc trong các tình huống mà sự sợ hãi và lo âu về tâm linh đã hiện hữu từ trước.

Tác động này có thể được giải thích bằng tâm lý học nhận thức, nơi mà con người có xu hướng tìm kiếm các giải thích phù hợp với thế giới quan của họ, đặc biệt khi trải nghiệm những điều bất thường. Điều này làm cho trải nghiệm ảo giác do ngộ độc CO không chỉ là kết quả của tác động sinh học mà còn là sự phản ánh của tâm trí con người, bị định hình bởi các khuôn mẫu văn hóa và niềm tin cá nhân đã ăn sâu.

4. Cần nhận diện và xử lý

Nhận diện ngộ độc CO sớm là rất quan trọng để tránh những tác động lâu dài đến hệ thần kinh. Những trường hợp có triệu chứng thần kinh bất thường, đặc biệt là những ảo giác, nên được xem xét khả năng ngộ độc CO, đặc biệt khi xảy ra trong môi trường có nguy cơ cao như nhà kín, bãi đậu xe, hoặc nơi đốt than.

Điều trị thường bao gồm việc loại bỏ ngay lập tức khỏi nguồn tiếp xúc và cung cấp oxy với nồng độ cao để làm giảm mức COHb trong máu.

  • Tránh các hành động có thể gây tăng hấp thụ khí CO: VD như nằm sưởi than trong phòng kín, nổ máy xe ở trong nhà khoá trái cửa, ngủ nghỉ gần máy phát điện…

  • Đảm bảo thông gió tốt: Khi sử dụng các thiết bị đốt cháy nhiên liệu như bếp gas, lò sưởi, hoặc máy phát điện, cần đảm bảo thông gió đầy đủ để ngăn ngừa tích tụ CO trong không gian kín.

  • Bảo dưỡng định kỳ các thiết bị: Kiểm tra và bảo dưỡng định kỳ các thiết bị đốt cháy nhiên liệu để đảm bảo chúng hoạt động an toàn và hiệu quả. Sự cháy không hoàn toàn của các nhiên liệu cũng là một nguồn sinh CO.

  • Lắp đặt thiết bị cảnh báo CO: Nếu có điều kiện, cân nhắc lắp đặt thiết bị cảnh báo CO trong nhà để phát hiện sớm sự rò rỉ CO và cảnh báo kịp thời.

_____________

Bài viết thuộc quyền sở hữu của Lê Duy Kiên và group Đồng Điệu. Đề nghị không sao chép dưới mọi hình thức khi chưa có sự đồng ý của tác giả.

Bài viết độc lập, không được tài trợ bởi bất cứ nhãn hàng nào. Chỉ mang tính chất tham khảo. Không thể thay thế các nghiên cứu khoa học chính thống/hay lời khuyên y tế.