Những sự việc đáng tiếc xảy ra ở một trung tâm thương mại tại TP.HCM đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về khả năng lây lan của hành động tự làm hại bản thân.

Khi tin tức không được truyền tải một cách cẩn trọng, chúng có thể kích hoạt làn sóng tiêu cực, đặc biệt là với những tâm hồn đang tổn thương.

Những điều này có thể gói gọn lại trong khái niệm: Hiệu ứng Werther.

VẬY HIỆU ỨNG WERTHER LÀ GÌ?

Hiệu ứng Werther là hiện tượng lan truyền hành vi tiêu cực trong cộng đồng sau khi một vụ tự sát được biết đến rộng rãi, đặc biệt khi vụ việc có yếu tố nổi tiếng, được bi kịch hóa hoặc mô tả một cách lãng mạn.

Thuật ngữ này bắt nguồn từ tiểu thuyết Nỗi khổ của chàng Werther của Goethe vào thế kỷ 18 - khi nhân vật chính tự sát vì thất tình và sau đó hàng loạt thanh niên ở châu Âu bắt chước hành vi ấy. Các trường hợp tử vong tăng đến mức một số quốc gia phải cấm xuất bản cuốn sách này.

Trong thời hiện đại, hiệu ứng này thể hiện rõ nét với sự lan truyền nhanh chóng của mạng xã hội. Ở Hàn Quốc, mỗi lần có người nổi tiếng qua đời vì tự sát thì số vụ tương tự lại có xu hướng tăng cao.

AI LÀ NGƯỜI DỄ BỊ ẢNH HƯỞNG?

Không ai hoàn toàn miễn nhiễm với hiệu ứng Werther.

Khi thông tin về một vụ tự sát được lan truyền rộng rãi, nó không chỉ ảnh hưởng đến những người đang có vấn đề về tâm lý, mà còn có thể khiến bất kỳ ai đang trải qua những xáo trộn tinh thần, mất phương hướng hoặc cảm giác bế tắc nhất thời bị cuốn theo làn sóng tiêu cực ấy.

Dù vậy, có những nhóm đặc biệt nhạy cảm hơn trước tác động của hiệu ứng này:

Nhóm 1: Những người đang khủng hoảng tâm lý, đã từng có ý định hoặc hành vi tự sát. Khi tiếp cận những thông tin về một vụ tử sát đã xảy ra, năng lượng tiêu cực của họ có thể bị “tái khởi động”.

Nhóm 2: Thanh thiếu niên - lứa tuổi chưa có nền tảng tâm lý ổn định. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, bộ não con người đến khoảng 25 tuổi mới hoàn thiện. Vì vậy, trong giai đoạn đang phát triển này, cảm xúc của họ dễ dao động, dẫn đến các hành vi bốc đồng.

Họ dễ bắt chước, thần tượng hóa một người nổi tiếng nào đó và dễ đánh đồng một hành động cực đoan là cách thoát ra khỏi đau khổ.

Nhóm 3: Những người bị cô lập hoặc thuộc nhóm yếu thế như: người già neo đơn, người thuộc cộng đồng LGBT bị kỳ thị... Khi không có sự kết nối và hỗ trợ từ cộng đồng, họ dễ xem cái ch.ết như lối thoát cuối cùng.

TRÁCH NHIỆM CỦA TRUYỀN THÔNG

Trước thực tế này, trách nhiệm của nhà báo và nhà văn trở rất quan trọng. Có một ranh giới mong manh giữa việc phản ánh sự thật và vô tình khiến cho làn sóng tiêu cực lan rộng.

Việc đưa tin về tự tử là cần thiết, nhưng không thể chỉ dừng lại ở việc tường thuật. Mỗi bản tin, mỗi câu chữ cần đi kèm với định hướng đúng đắn, thông tin hỗ trợ và tinh thần giáo dục - để người đọc không chỉ nhìn thấy nỗi đau, mà còn biết được con đường vượt qua nó.

Để làm được điều đó, có một số nguyên tắc cần được tuân thủ:

1. Không mô tả chi tiết cách thức, địa điểm, nguyên nhân dẫn đến hành vi tự tử vì điều này có thể tạo động lực bắt chước.

2. Tránh sử dụng các từ ngữ kích thích cảm xúc, đồng thời nên sử dụng “tự sát” thay vì “tự tử”.

3. Giữ thái độ trung lập, không viết theo lối giật gân, không lãng mạn hóa cái ch.ết.

4. Luôn kèm theo thông tin hỗ trợ, như đường dây nóng, địa chỉ tư vấn tâm lý và những giải pháp tích cực.

Ngoài các hình thức truyền thông truyền thống, mạng xã hội hiện nay đóng vai trò không nhỏ trong việc lan truyền thông tin tiêu cực một cách nhanh, rộng, không kiểm soát.

Thuật toán AI gợi ý nội dung có thể vô tình khiến người đang trong tâm trạng tiêu cực bị “bao vây” bởi hình ảnh, tin tức về tự sát, tạo nên một vòng xoáy cảm xúc đầy nguy hiểm.

Bên cạnh đó, các yếu tố xã hội cũng có thể góp phần làm gia tăng nguy cơ lan rộng của hành vi tự sát.

Trong lịch sử, những giai đoạn khủng hoảng kinh tế đã từng để lại hậu quả nghiêm trọng về mặt tinh thần. Như vụ kinh tế bong bóng ở Nhật Bản vào đầu những năm 1990.

Trong giai đoạn “bong bóng”, giá bất động sản và cổ phiếu ở Nhật Bản tăng phi mã do đầu cơ quá mức và chính sách tiền tệ lỏng lẻo. Đến năm 1991, “bong bóng” vỡ - thị trường chứng khoán sụp đổ, giá bất động sản lao dốc, kéo theo hàng loạt doanh nghiệp phá sản.

Nhật Bản bước vào một “thập kỷ mất mát” với tăng trưởng trì trệ và tỷ lệ thất nghiệp tăng vọt. Hệ quả là số vụ tự tử, đặc biệt ở nam giới trung niên - nhóm chịu áp lực kinh tế lớn nhất - đã tăng mạnh.

Thiên tai, dịch bệnh và bạo lực gia đình cũng là những yếu tố kích hoạt sự tổn thương về mặt tâm lý. Tại những khu vực vùng sâu vùng xa, nơi thiếu vắng mạng lưới hỗ trợ cộng đồng và dịch vụ y tế tinh thần, người dân càng dễ rơi vào trạng thái cô lập.

Trong khi đó, hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần ở Việt Nam vẫn còn non trẻ: đội ngũ chuyên môn chưa đủ, dịch vụ chưa gây dựng được niềm tin, truyền thông còn cứng nhắc và thiếu thân thiện.

Ngay cả khi các đường dây hỗ trợ đã tồn tại, không ít người vẫn ngần ngại tìm đến vì sợ bị phán xét.

CẦN LÀM GÌ ĐỂ BẢO VỆ BẢN THÂN VÀ NGƯỜI KHÁC?

Trước làn sóng cảm xúc tiêu cực có thể lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội, mỗi người đều cần học cách tự bảo vệ mình và trở thành một điểm tựa vững vàng cho những người xung quanh.

Việc chăm sóc sức khỏe tâm thần nên được xem là một thói quen hằng ngày, chứ không chỉ là giải pháp khi đã khủng hoảng:

- Ăn uống điều độ, ngủ đủ giấc, vận động nhẹ nhàng… vì một cơ thể khỏe mạnh là nền tảng cho tâm trí ổn định.

- Giữ kết nối với những người xung quanh như bạn bè, gia đình, đồng nghiệp để không cảm thấy cô đơn trước những khó khăn về công việc, tình cảm…

- Chọn lọc thông tin: chủ động tiếp cận những nội dung tích cực, hữu ích; tránh sa đà vào các luồng tin gây hoang mang, tiêu cực.

- Kết nối với thiên nhiên: tắm nắng, đi bộ, trồng cây, chăm sóc thú cưng… là cách dịu dàng để tìm lại sự cân bằng và niềm vui từ những điều giản dị.

Với người thân, sự quan sát và chủ động kết nối là vô cùng quan trọng. Nhiều người khi rơi vào khủng hoảng không nhận ra mình đang cần giúp đỡ. Vì vậy, người bên cạnh nên:

- Chú ý đến các dấu hiệu bất thường ở sức khỏe thể chất và tinh thần: thu mình, không giao tiếp; nói lời tiêu cực, có tính trăng trối; có hành vi tự làm tổn thương mình.

- Chủ động thăm hỏi và trò chuyện, không chờ đợi người kia lên tiếng trước.

- Chia sẻ thông tin về các kênh hỗ trợ như tổng đài 1900 9207 hay các dịch vụ tư vấn tâm lý uy tín, để họ biết mình có nơi để tìm đến khi cần.

Bên cạnh nỗ lực cá nhân và cộng đồng, trách nhiệm của các cơ quan quản lý cũng đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn hiệu ứng Werther lan rộng:

- Cần có sự kiểm định đối với những thông tin nhạy cảm.

- Các nhà báo, biên tập viên cần được tập huấn định kỳ để hiểu rõ nguyên tắc đưa tin an toàn.

- Chú trọng công tác tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về sức khỏe tâm thần và cách ứng xử văn minh trước các sự việc tiêu cực.

KẾT

Cuối cùng, dành riêng cho những người trẻ đang miệt mài lao về phía trước với khát vọng xây dựng sự nghiệp, hãy nhớ rằng: tuổi trẻ bán sức khỏe để kiếm tiền, tuổi già lại phải dùng tiền để mua lại sức khoẻ - mà có khi chẳng thể mua được.

Hãy học cách lắng nghe chính mình, chăm sóc cả thể chất lẫn tinh thần mỗi ngày - vì chỉ khi bạn còn vững vàng, hành trình phía trước mới thật sự dài lâu và đáng giá.