Viêm nhiễm do tụ cầu khuẩn trên da (Staphylococcal Skin Infection - "mụn chùm nho/mụn tụ cầu")

1. Định nghĩa

Viêm nhiễm do Staphylococcus aureus trên da là một trong những bệnh lý phổ biến, nhưng lại có biểu hiện lâm sàng và cơ chế sinh bệnh học rất đa dạng, từ các nhiễm trùng nhẹ đến các tình trạng đe dọa tính mạng.

Tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus) là vi khuẩn gây bệnh phổ biến nhất liên quan đến các tình trạng viêm nhiễm trên da. Vi khuẩn này có khả năng cư trú trên da hoặc niêm mạc mà không gây bệnh (tình trạng mang khuẩn không triệu chứng), nhưng khi xâm nhập qua các tổn thương da hoặc trong điều kiện suy giảm miễn dịch, nó có thể gây ra các bệnh lý từ nhẹ đến nghiêm trọng.

Một số yếu tố chính thúc đẩy sự phát triển của S. aureus trên da bao gồm:

• Tổn thương hàng rào bảo vệ da: Các vết thương, trầy xước, phẫu thuật hoặc các nốt tổn thương mụn có từ trước (gây bội nhiễm) có thể tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập.
• Hệ miễn dịch suy giảm: Người mắc bệnh tiểu đường, HIV/AIDS, hoặc sử dụng thuốc ức chế miễn dịch có nguy cơ cao nhiễm S. aureus.
• Tụ cầu kháng kháng sinh (MRSA): Sự xuất hiện của các dòng vi khuẩn kháng methicillin đã làm tăng mức độ nghiêm trọng và khó điều trị của bệnh lý này.

2. Cơ chế bệnh sinh

S. aureus gây bệnh thông qua một loạt các yếu tố độc lực, bao gồm:

Độc tố Panton-Valentine Leukocidin (PVL):

• Bản chất: PVL là một độc tố tạo lỗ chân lông, tấn công đặc biệt vào bạch cầu trung tính và đại thực bào, những tế bào quan trọng trong hệ thống miễn dịch.
• Cơ chế: PVL tạo ra các lỗ trên màng tế bào bạch cầu, làm rối loạn cân bằng nội môi và cuối cùng dẫn đến ly giải tế bào.
• Hệ quả: Sự phá hủy bạch cầu làm suy yếu khả năng phòng vệ của cơ thể, tạo điều kiện cho S. aureus sinh sôi và lan rộng. Đồng thời, các sản phẩm thoái hóa của bạch cầu góp phần vào quá trình viêm và hình thành áp-xe, gây nên đặc trưng “mủ vàng” ở tổn thương do tụ cầu vàng. PVL thường liên quan đến các nhiễm trùng da nặng, viêm phổi hoại tử và nhiễm trùng huyết.

Độc tố exfoliatin:

• Bản chất: Exfoliatin là một protease serine, có khả năng phân giải desmoglein-1, một protein liên kết tế bào quan trọng trong lớp biểu bì.
• Cơ chế: Bằng cách phá vỡ desmoglein-1, exfoliatin làm suy yếu liên kết giữa các tế bào da, gây ra hiện tượng bong tróc da đặc trưng của hội chứng SSSS (Staphylococcal Scalded Skin Syndrome).
• Hệ quả: Hội chứng SSSS thường gặp ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, biểu hiện bằng tình trạng da đỏ, phồng rộp và bong tróc rộng khắp cơ thể. Nhiễm trùng này có thể gây nguy hiểm đến tính mạng nếu không được điều trị kịp thời.

Yếu tố sinh học màng (Biofilm):

• Bản chất: Biofilm là một cộng đồng vi khuẩn được bao bọc trong một ma trận ngoại bào, bám dính trên bề mặt. S. aureus có khả năng hình thành biofilm rất mạnh, đặc biệt trên các thiết bị y tế như ống thông, van tim nhân tạo.
• Cơ chế: Biofilm bảo vệ vi khuẩn khỏi hệ thống miễn dịch và kháng sinh, tạo điều kiện cho S. aureus tồn tại dai dẳng trong các ổ nhiễm trùng mãn tính, như viêm xương tủy, viêm nội tâm mạc.
• Hệ quả: Nhiễm trùng liên quan đến biofilm rất khó điều trị, thường đòi hỏi phải kết hợp kháng sinh liều cao và phẫu thuật để loại bỏ biofilm.

Khả năng tránh né miễn dịch:

• Protein A: Protein A trên bề mặt S. aureus có khả năng liên kết với phần Fc của kháng thể IgG, ngăn cản quá trình opsonin hóa (sự gắn giữa kháng thể, protein bổ thể… với bề mặt tác nhân gây bệnh - một quá trình quan trọng trong hệ thống miễn dịch, giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt các tác nhân gây bệnh) và thực bào.
• Enzyme phá hủy kháng thể: S. aureus sản xuất nhiều enzyme có khả năng phân giải kháng thể, VD như protease và hyaluronidase, làm giảm hiệu quả của hệ thống miễn dịch dịch thể.
• Hệ quả: Bằng cách tránh né miễn dịch, S. aureus có thể tồn tại và gây bệnh trong cơ thể vật chủ, ngay cả khi có sự hiện diện của kháng thể.

3. Biểu hiện lâm sàng tuỳ mức độ

Biểu hiện của viêm nhiễm da do S. aureus rất đa dạng và tuỳ thuộc mức độ, từ các nhiễm trùng khu trú đến các bệnh lý lan rộng. Một trong những đặc điểm dễ để ý của viêm nhiễm do tụ cầu vàng là các tổn thương ở giai đoạn đầu thường tập trung thành cụm, phân bố ở các vị trí như mặt, cổ, nách hoặc mông.

a. Cấp độ nhẹ (Nhiễm trùng khu trú)

Thường là nhiễm trùng bề mặt, giới hạn ở da hoặc niêm mạc, chóng lành, ít để lại sẹo quá nghiêm trọng. Đây là dạng tổn thương thường gặp nhất, thường xuất hiện kèm ở gần các nốt mụn trứng cá điển hình (acne vulgaris) do tăng viêm và bội nhiễm. VD:

• Viêm nang lông (Folliculitis): Là tình trạng nhiễm trùng nhẹ ở nang lông, thường biểu hiện bằng các sẩn hoặc mụn mủ nhỏ, kèm theo đỏ da.
• Chốc lở (Impetigo): Nhiễm trùng bề mặt da gây phồng rộp hoặc lở loét.
• Nhọt (Furuncle): Nhiễm trùng khu trú, chứa mủ, xảy ra ở nang lông hoặc tuyến bã nhờn.
• Hậu bối (Carbuncle): Một cụm các nhọt liên kết với nhau, gây viêm nặng hơn.

b. Cấp độ trung bình (Khu trú nhưng xâm nhập sâu hơn)

Những nhiễm trùng này xâm nhập vào các lớp mô sâu hơn hoặc ảnh hưởng đến nhiều cấu trúc, chậm lành hơn, dễ dẫn đến bội nhiễm và để lại sẹo VD:

• Viêm mô tế bào (Cellulitis): Nhiễm trùng các lớp da sâu và mô mềm, gây đỏ, sưng, và đau.
• Áp xe (Abscess): Tích tụ khối mủ lớn, khu trú ở nhiều lớp mô khác nhau, bao gồm lớp dưới da.
• Nhiễm trùng vết thương (Wound infections): Nhiễm trùng ở vết thương do phẫu thuật hoặc chấn thương.

c. Cấp độ nặng (Nhiễm trùng toàn thân)

Nhiễm trùng lan rộng ra khỏi vùng tổn thương ban đầu, mang tính nghiêm trọng, có thể đe dọa tính mạng. VD:

• Hội chứng da phồng rộp do tụ cầu (Staphylococcal Scalded Skin Syndrome - SSSS): Xảy ra chủ yếu ở trẻ em, gây bong tróc da toàn thân do độc tố exfoliatin phá hủy desmoglein-1, một protein quan trọng trong cấu trúc liên kết tế bào biểu bì.
• Nhiễm trùng máu (Bacteremia/Sepsis): Tụ cầu khuẩn xâm nhập vào máu, gây viêm toàn thân và suy đa cơ quan.
• Viêm nội tâm mạc (Endocarditis): Nhiễm trùng lớp lót bên trong tim hoặc van tim.
• Viêm tủy xương (Osteomyelitis): Nhiễm trùng xương.
• Viêm phổi (Pneumonia): Nhiễm trùng tụ cầu khuẩn ở phổi, thường nghiêm trọng và đe dọa tính mạng.
• Viêm khớp nhiễm khuẩn (Septic Arthritis): Nhiễm trùng khớp, gây đau, sưng và giảm vận động.
• Hội chứng sốc độc tố (Toxic Shock Syndrome - TSS): Liên quan đến độc tố TSST-1 (Toxic Shock Syndrome Toxin-1, là một loại siêu kháng nguyên do một số chủng S. aureus sản sinh ra, gây ra sự kích hoạt ồ ạt và không đặc hiệu của hệ thống miễn dịch, gây bão cytokine), gây sốt cao, hạ huyết áp, tổn thương đa cơ quan và phát ban đỏ toàn thân.

d. Tổn thương mãn tính hoặc tái phát

Xảy ra khi nhiễm trùng tụ cầu kéo dài hoặc tái phát thường xuyên, thường do suy giảm miễn dịch hoặc vi khuẩn định cư lâu dài. VD:

• Nhọt hoặc áp xe tái phát.
• Viêm tủy xương mạn tính (nhiễm trùng xương kéo dài).

e. Yếu tố ảnh hưởng đến mức độ nghiêm trọng của viêm nhiễm

• Tình trạng miễn dịch: Những người suy giảm miễn dịch (ví dụ: tiểu đường, ung thư, HIV) dễ mắc nhiễm trùng nặng hơn.
• Vị trí nhiễm trùng: Nhiễm trùng ở các cơ quan quan trọng (tim, phổi hoặc xương) thường nghiêm trọng hơn nhiễm trùng bề mặt.
• Chủng vi khuẩn: Staphylococcus aureus kháng methicillin (MRSA) có thể gây nhiễm trùng nghiêm trọng hơn do khả năng kháng nhiều loại kháng sinh.
• Thời gian điều trị: Trị liệu chậm trễ hoặc không đúng cách có thể khiến nhiễm trùng lan rộng hoặc trầm trọng hơn.

4. Chẩn đoán

Xét nghiệm vi sinh

• Lấy mẫu bệnh phẩm: Dịch mủ hoặc áp-xe, mẫu da hoặc mô bị tổn thương hoặc máu.
• Nuôi cấy và định danh vi khuẩn: Để xác định sự hiện diện của Staphylococcus aureus và phân biệt với các loài Staphylococcus khác như S. epidermidis (thường không gây bệnh).

Kháng sinh đồ:

Thực hiện kháng sinh đồ để kiểm tra tính nhạy cảm và kháng thuốc, đặc biệt là kháng methicillin (MRSA).

Xét nghiệm hình ảnh (hỗ trợ ở tình trạng nặng)

• Siêu âm tổn thương: Dùng để xác định kích thước và độ sâu của áp-xe.
• CT scan hoặc MRI: Trong trường hợp nhiễm trùng sâu, nghi ngờ viêm mô tế bào lan rộng hoặc có tổn thương cơ quan.

Xét nghiệm máu (hỗ trợ ở tình trạng nặng)

• Công thức máu: Bạch cầu tăng, CRP và ESR tăng, gợi ý tình trạng viêm nhiễm toàn thân.
• Cấy máu: Nếu nghi ngờ nhiễm trùng huyết hoặc S. aureus lan rộng.

Khi nghi ngờ nhiễm MRSA, cần lưu ý các đặc điểm:

• Tổn thương không đáp ứng với kháng sinh beta-lactam thông thường.
• Tiền sử tiếp xúc với môi trường bệnh viện, thiết bị y tế hoặc điều trị kháng sinh kéo dài.
• Dịch mủ cần được gửi đi nuôi cấy và xét nghiệm gen kháng thuốc (mecA).

5. Điều trị và phòng ngừa

Việc điều trị viêm nhiễm da do S. aureus phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng:

• Nhiễm trùng nhẹ: Dùng thuốc kháng sinh tại chỗ như mupirocin hoặc fusidic acid.
• Nhiễm trùng nặng hơn: Sử dụng kháng sinh đường toàn thân như clindamycin, doxycycline hoặc trimethoprim-sulfamethoxazole (TMP-SMX). Trong trường hợp nhiễm MRSA, cần lựa chọn kháng sinh dựa trên kết quả kháng sinh đồ.
• Can thiệp ngoại khoa: Áp-xe lớn thường yêu cầu dẫn lưu mủ để loại bỏ ổ viêm.

Các biện pháp phòng ngừa viêm nhiễm do S. aureus bao gồm:

• Giữ vệ sinh cá nhân: Thường xuyên rửa tay, sử dụng khăn riêng và vệ sinh các vết thương.
• Giảm nguy cơ lây nhiễm MRSA: Hạn chế sử dụng kháng sinh bừa bãi và vệ sinh các thiết bị y tế.

_______________

Thông tin liên hệ

Fanpage: https://www.facebook.com/latrang.co

Tiktok: https://www.tiktok.com/@latrang.co

Instagram: https://www.instagram.com/latrang.co/

Twins Skin Vietnam: https://www.facebook.com/twinsskin.vn

Trong Vietnam: https://www.facebook.com/profile.php?id=61568318274438

_______________
Bài viết thuộc quyền sở hữu của Là Trang và group Đồng Điệu. Đề nghị không sao chép dưới mọi hình thức khi chưa có sự đồng ý của tác giả.